Fenomeni i vdekjes sė
befasishme ndėrmjet shkencės dhe besimit
I Dėrguari i Allahut, lavdėrimi dhe paqja e Allahut
qoftė mbi tė, thotė: "Prej shenjave tė kiametit ėshtė
qė tė shfaqet vdekja e papritur." Shėnon Taberani.
Nė kėtė hadith paraqitet njė mrekulli shkencore, tė
cilėn do ta vėrtetojmė me fakte mjekėsore tė cilat nuk
pranojnė polemikė. Kjo mrekulli dėshmon pėr tė
Dėrguarin, paqja e Zotit qoftė mbi tė, se ai ėshtė i
Dėrguar nga ana e Allahut Fuqiplotė, i cili nuk flet nga
hamendja, por ēdo fjalė tė cilėn e ka thėnė ėshtė
shpallje nga Allahu i Lartėsuar.
Organizata e Kombeve tė Bashkuara ēdo vit na sjell
statistika tė reja rreth numrit tė atyre qė vdesin si
rezultat i goditjeve tė zemrės. Kėto shifra gjithnjė
janė nė rritje e sipėr. Gjithashtu kėto statistika na
bėjnė me dije se sėmundjet e zemrės konsiderohen shkaku
i parė pėr rastet e vdekjes nė botė kėto ditė. Gjatė
kėtij studimi do tė vėrejmė se nuk ka qenė e mundur nė
kohėn e tė Dėrguarit, paqja e Zotit qoftė mbi tė, tė
imagjinohej se do tė vijė njė kohė kur do tė paraqitet,
madje tė shpeshtohet vdekja e papritur, vetėm nėse ka
qenė i lidhur me shpalljen hyjnore, e cila do ta mėsonte
lidhur mė kėto.
I pari qė e ka studiuar kėtė fenomen nga aspekti
shkencor
Fenomeni i shfaqjes sė vdekjes sė papritur konsiderohet
njė dukuri relativisht e re. Studimi i parė rreth
vdekjes sė befasishme konsiderohet studimi i Framingham
Heart, i cili ka filluar nė vitin 1948. Gjysma e numrit
tė atyre tė cilėt morėn pjesė nė kėtė studim, tashmė
kanė vdekur. Studimi i rasteve tė vdekjes sė tyre ėshtė
bėrė nė njė formė shumė tė pėrpiktė. Framingham e
pėrkufizon vdekjen e papritur se ėshtė vdekje e cila
realizohet brenda njė periudhe e cila nuk kalon njė orė
pas paraqitjes sė simptomave. Shumica e rasteve tė
vdekjes sė papritur janė si rrjedhim i sėmundjeve tė
arterieve koronare tė zemrės. Kjo vdekje quhet Sudden
Cardiac Death (Vdekje e Papritur e Zemrės), shkurtimisht
SCD. Studimi i tij ka sqaruar se burrat nė moshėn 45-75
vjeēare, tė cilėt kanė vdekur pėr shkak tė sėmundjeve tė
zemrės, 60 % e tyre kanė vdekur me vdekjen e papritur pa
paralajmėrim!
Studimi ka shpjeguar gjithashtu se shkaku i vdekjes sė
papritur ėshtė ērregullimi i papritur, i cili lind si
rrjedhojė e mosnormalizimit psikologjik dhe sado tė jetė
kujdesi i shtuar, edhe nėse i sėmuri ndihmohet me tė
gjitha format e mundshme, kjo lloj vdekjeje arrin
suksesin e saj.
Ēėshtė vdekja e papritur?
Nė tė kaluarėn ėshtė thėnė se shkaqet janė tė shumta,
kurse vdekja njė. Nga kjo thėnie mund tė kuptojmė
bindjen mbizotėruese nė tė kaluarėn rreth vdekjes se ajo
e ka shkakun ashtu siē e ka sėmundja, aksidenti,
vetėvrasja etj. Por tė flitet rreth vdekjes pa shkak,
kjo ėshtė vdekje e befasishme, e cila si e tillė nė tė
kaluarėn nuk ka qenė e njohur.
Me zhvillimin e mekanizmave tė mjekėsisė moderne dhe
aparateve tė saj, njeriu ka mundur tė zbulojė shkaqet e
vdekjes, p.sh, kancerin, sėmundjet epidemike, ato tė
stomakut etj. Kėto sėmundje paraqiten dhe konsiderohen
sinjale pėr afrimin e vdekjes, mirėpo shkaku kryesor i
vdekjes nė kėtė shekull ėshtė goditja e befasishme e
zemrės, e cila vjen pa paralajmėrim.
Shkencėtarėt vdekjen e befasishme e pėrkufizojnė si
vdekje e papritur qė ndodh gjatė njė periudhe tė
shkurtėr, e cila nuk e kalon orėn. Ėshtė bėrė e ditur se
gjysma e tė goditurve nga sėmundjet e zemrės do tė
vdesin me vdekjen e papritur! Shumica e rasteve tė
sėmundjes sė zemrės shfaqen pėr shkak tė ērregullimeve
tė arterieve koronare tė zemrės. Vdekja e papritur e
sulmon njeriun e sėmurė madje edhe duke qenė nė spital.
Studimet tregojnė se 10% e tyre vdesin brenda spitalit,
ndėrsa 90% e tyre jashtė spitalit.
Statistikat
Shkaku i parė i vdekjes nė Shtetet e Bashkuara tė
Amerikės konsiderohen sėmundjet e zemrės, gjegjėsisht
goditjet e saj. Raporte tė hollėsishme statistikore
vėrtetojnė se nė vitin 2001, vetėm nė Shtetet e
Bashkuara tė Amerikės kanė vdekur rreth 700 mijė njerėz
pėr shkak tė kėsaj sėmundjeje.
Sa ėshtė numri i atyre tė cilėt vdesin ēdo vit pėr shkak
tė kėsaj sėmundjeje?
Nė Shtetet e Bashkuara ēdo vit vdesin mė tepėr se 300
mijė njerėz me vdekje tė befasishme pėr shkak tė
sėmundjeve tė zemrės. Statistikat vėrtetojnė se
pėrqindja e kėsaj vdekjeje pėrgjithėsisht rritet ēdo vit
nė nivel botėror, kurse meshkujt i ekspozohen kėsaj
sėmundje trefish mė tepėr sesa femrat.
Kjo vdekje vjen pa paralajmėrim, madje ndonjėherė edhe
pa shenja rreth sėmundjes sė zemrės. Megjithėse
shpenzohen miliona dollarė pėr hulumtimin e sėmundjeve
tė zemrės nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės,
pavarėsisht se ata arritėn reduktimin e vdekshmėrive si
rrjedhojė e sėmundjeve tė zemrės, tė cilat shkaktojnė
vdekjen jo tė befasishme, pėrqindja e vdekjes sė
papritur mbetet konstante.
Duhani dhe presionet psikologjike
Duhani rrit mundėsinė e vdekjes sė befasishme trefish
pėr shkak se duhani ėshtė shkaktar i 1/4 tė sėmundjeve
koronare tė zemrės nė botė dhe shumica e kėtyre
sėmundjeve pėrfundojnė me vdekje. Presionet psikologjike
ndikojnė nė rritjen e mundėsisė sė shfaqjes sė vdekjes
sė papritur, por ndikon edhe mosha. Studimet bėjnė tė
ditur se mosha e cila i ekspozohet mė sė shumti kėsaj
vdekjeje ėshtė 40 deri nė 50 vjeē. Kjo konsiderohet
mosha kur njeriu arrin pjekurinė e vet. Gjithashtu edhe
te tė sėmurėt nga diabeti ekziston njė mundėsi e madhe
pėr tė vdekur nga ky shkak.
A ekziston ilaēi mjekėsor pėr kėtė fenomen?
Shumica e mjekėve flasin rreth ilaēit pas ndodhjes sė
goditjes, pėr faktin se deri mė tani nuk ekziston ndonjė
ilaē pėr kėto goditje tė rrezikshme. Pėrkundėr kėsaj,
mundėsitė e shpėtimit nga kjo vdekje janė shumė tė
vogla. Mjekėt konfirmojnė se metoda ideale pėr
parandalimin e kėtij lloji tė vdekjes ėshtė sigurimi nė
njė shkallė tė lartė tė stabilitetit tė punės sė zemrės.
Ilaēi ekzistues sot ėshtė qė i sėmuri tė gjendet nėn
kujdesin e plotė dhe mė pas tė ndėrhyhet me operacion tė
shpejtė. Madje edhe kėto metoda nuk japin rezultate,
pėrveē rasteve tė rralla. Mjekėt gjithashtu kėshillojnė
pėr zvogėlimin e sasisė sė sheqerit dhe tė kolesterolit
nė ushqimin e atyre tė sėmurėve, madje edhe kjo nuk bėn
dobi nė kėto situata. Cili ėshtė ilaēi sa u pėrket atyre
tė cilėt nuk e dinė gjendjen e tyre dhe nuk supozojnė se
vdekja e papritur mund tu vijė pa paralajmėrim?
Mjekėsia deri mė sot ka dėshtuar tė parashikojė rastet e
tyre, por a thua i ka lėnė i Dėrguari i mėshirės,
lavdėrimi dhe paqja e Allahut qoftė mbi tė, apo u ka
pėrshkruar atyre ilaēin?
Cili ėshtė ilaēi kuranor dhe ai profetik?
Allahu i Lartėsuar nė shumė ajete tė Kuranit Fisnik ka
pėrmendur zemrėn. Zemrat sėmuren, ngurtėsohen. Zemrat
hutohen, frikėsohen, qetėsohen, devijohen, bėhen tė
ndyra. Ato kuptojnė dhe logjikojnė. Ndaj zemra nuk ėshtė
thjesht vetėm njė pompė, por aparat i pėrsosur i cili
kontrollon stabilitetin psikologjik tek njeriu.
Nė tė vėrtetė, pėrmendja e Allahut konsiderohet prej
metodave mė tė mira pėr qetėsimin e zemrave, pėr faktin
se Allahu i Lartėsuar thotė: "Ata qė besojnė dhe
zemrat e tė cilėve, kur pėrmendet Allahu, qetėsohen.
Vėrtet, zemrat qetėsohen me pėrmendjen e Allahut!" (Ra'd,
28)
Kur e pėrmend Zotin e vet, pa dyshim se zemra e
besimtarit stabilizohet dhe nuk pėrjeton asnjė lloj
ērregullimi. Lexues i nderuar, mund t'i mbyllėsh sytė
dhe ta bėsh zemrėn tėnde t'i nėnshtrohet dhe ta kujtojė
madhėshtinė e Allahut tė Lartėsuar dhe tė shqiptosh p.sh
fjalėn La ilahe il Allah dhe shiko se ēfarė ndjenjash
ndien. A nuk ndien se ti je i qetėsuar, i stabilizuar
dhe i siguruar?
Mė lart vėrejtėm se shkaku i vdekjes sė papritur ėshtė
ērregullimi i befasishėm nė sistemin e veprimit tė
zemrės. Kėsisoj, mjekėt deri mė tani kanė dėshtuar nė
gjetjen e ilaēit pėr kėtė dukuri, mirėpo Kurani e ka
shėruar me kėtė ajet kuranor. Imagjino lexues i nderuar
se ti e ke nxėnė pėrmendėsh Librin e Allahut nė zemrėn
tėnde, a nuk mendon se do tė jesh prej njerėzve mė tė
qetėsuar?
I Dėrguari i Allahut, lavdėrimi dhe paqja e Allahut
qoftė mbi tė, na ka mėsuar njė lutje madhėshtore, me tė
cilėn lutej ēdo ditė, kurse ne e marrim model kėtė tė
Dėrguar tė mėshirshėm dhe e mėsojmė kėtė lutje me tė
cilėn gjithashtu do tė lutemi. Ai, paqja e Allahut qoftė
mbi tė, thotė: "Ēdo rob i cili nė mėngjes dhe nė
mbrėmje thotė: "Me emrin e Allahut, me tė Cilin nuk tė
dėmton asgjė nė tokė e nė qiell, e Ai ėshtė Dėgjues i
Dijshėm, nuk e godet befasisht fatkeqėsia." Shėnon
Ebu Davudi.
Gjithashtu i Dėrguari, lavdėrimi dhe paqja e Allahut
qoftė mbi tė, lutej me kėtė lutje: "O Allah! Tė lutem
tė mė ruash nga tė kėqijat qė mund tė mė vijnė nga
pėrpara a nga prapa, nga e djathta e nga e majta e nga
lart. Tė lutem qė tė mė ruash nga ēdo e keqe, qė mund tė
mė vijė nga poshtė." Shėnon Tirmidhiu.
Mrekullia shkencore nė Sunetin e tė Dėrguarit
Mrekullinė nė kėtė hadith mund ta pėrmbledhim nė pikat
vijuese:
1- Askush nuk mund tė parashikojė se vdekja e befasishme
mund tė shpeshtohet, pėr faktin se askush nuk ka pasur
mundėsi ta njohė kėtė ēėshtje nė atė kohė. Vetėm para
disa vitesh shkencėtarėt arritėn tė bėjnė statistika tė
hollėsishme dhe befasia ishte se numrat tė cilat dolėn
nuk ishin tė pritshmet. Pėrqindja e atyre qė vdesin
papritur ishte tepėr e lartė.
2- Shkencėtarėt sot thonė se dukuria e vdekjes sė
papritur ėshtė identifikuar dhe studiuar vetėm para
pesėdhjetė vitesh! Ndėrsa nga aspekti mjekėsor ėshtė
studiuar vetėm para njėzet vitesh. Shkencėtarėt sot
angazhohen rreth gjetjes sė mjeteve pėr parandalimin e
kėtij lloji tė vdekjes pėr faktin se kuptuan madhėsinė e
problemit, por pa ndonjė rezultat qė vlen tė theksohet.
Kjo nėnkupton se kjo dukuri ėshtė nė rritje tė
vazhdueshme dhe se shkencėtarėt filluan tė kuptojnė
shkaqet e kėsaj vdekje dhe ti studiojnė ato. Kjo
vėrteton fjalėt e tė Dėrguarit, lavdėrimi dhe paqja e
Allahut qoftė mbi tė, i cili thotė: "Prej shenjave tė
kiametit ėshtė qė tė shfaqet vdekja e papritur."
3- Disa prej dyshuesve mund tė pretendojnė se vdekja e
papritur ka qenė e njohur qė nga kohėt e lashta. Ne
themi se vdekja e papritur nuk ka qenė e njohur nė kohėn
e tė Dėrguarit, lavdėrimi dhe paqja e Allahut qoftė mbi
tė, pėr faktin se ne nuk e gjejmė atė tė pėrmendet te
shkrimtarėt dhe nė poezitė e poetėve, ēka do tė
sinjalizonte pėr ekzistimin e kėtij lloji tė vdekjes.
Argumenti pėr kėtė ėshtė se i Dėrguari, paqja e Zotit
qoftė mbi tė, vdekjen e papritur e konsideron prej
shenjave tė kiametit dhe po tė ishte e njohur kjo lloj
vdekjeje nė kohėn e tė Dėrguarit, idhujtarėt do ta
kundėrshtonin kėtė hadith!
E dimė se idhujtarėt nuk kanė lėnė gjė pa kundėrshtuar.
Sikur fenomeni i vdekjes sė papritur tė ishte i pėrhapur
nė atė kohė dhe i Dėrguari tė thoshte se kjo lloj vdekje
do tė shfaqej nė momentin e afėrsisė sė Ditės sė
Kiametit, njerėzit do tė habiteshin nga ky hadith pėr
faktin se si mund tu fliste pėr njė gjė ekzistuese?! Ky
hadith i tė Dėrguarit mund tė konsiderohet njė mrekulli
mjekėsore pėr tė Dėrguarin, paqja e Zotit qoftė mbi tė,
pėrmes tė cilit ka folur rreth njė fenomeni tė cilin
shkencėtarėt e Perėndimit e kanė zbuluar vetėm para disa
dekadash.
Nė fund, kėtė hulumtim po e pėrmbyll me njė lutje tė tė
Dėrguarit, ku secili prej nesh duhet ta mėsojė dhe mos
ta harrojė asnjėherė: "Allahu im, Ti je Zoti im, s'ka
Zot tjetėr pėrveē Teje. Ti mė ke krijuar e unė jam robi
Yt, do tė jem besnik ndaj marrėveshjes dhe premtimit
Tėnd sa tė mundem, jam mirėnjohės ndaj dhuntive Tua ndaj
meje dhe i pranoj gabimet e mia. Mė fal, se s'ka kush qė
i fal mėkatet pėrveē Teje!" Kush e thotė kėtė lutje kur
ngryset e pastaj vdes, do tė hyjė nė xhenet dhe kush e
thotė atė kur tė gdhihet e pastaj vdes, do tė hyjė nė
xhenet." Shėnon Buhariu.
Lexues i nderuar, a po bindesh me mua pėr ilaēin
profetik, qė ta mėsosh kėtė lutje dhe mos ta harrosh atė
asnjėherė?
Abdudaim el Kehil
Pėrktheu: Almedin Ejupi
22.3.2009
Disa referenca tė huaja:
1- Silvia G Priori, Douglas P Zipes, Sudden Cardiac
Death, Blackwell Publishing, 2005.
2- Ben Best, Sudden Cardiovascular Death,www.emedicine.com.
3- Ben Best, Prevention of Cardiovascula Disease,www.emedicine.com.
4- Aliot, Fighting Sudden Cardiac Death, Blackwell
Publishing, 2000
5- Krishna C Malineni,Sudden Cardiac Death,www.emedicine.com,
November 11, 2004.
6- National Vital Statistics Reports, Vol. 53, No. 17,
March 7, 2005.
7- http://www.benbest.com/health/cardio1.html