“Pasha detin e mbushur ( ose detin e ndezur flakė nė Kiamet)” (Sure 52:6)

Ky ajet kuranor vjen gjithashtu nė kontekst tė betimit ku nėnvizon kuptimin special tė subjektit duke marrė parasysh se betimi ėshtė dhėnė, Allahu i Madhėruar e definon mė lartė nevojėn qė t’i jepet kėtij betimi.

Por, ēfarė ėshtė kuptimi special i detit tė mbushur (ose detin e ndezur flakė nė Kiamet)? Tė dyja, uji dhe zjarri, janė tė papajtueshėm, uji e shuan zjarrin dhe zjarri shkakton qė uji tė vlojė dhe tė avullohet. Si mundet qė njė oqean i mbushur plot me ujė tė ndizet flakė? Pėrse kėtė papajtueshmėri e kanė shkruar mė herėt komentatorėt e Kuranit Famėlartė se ata mendojnė se kjo mund tė ndodhė vetėm nė Ditėn e Fundit, duke iu referuar ajeteve tė tjera nė Kuran ku kėto gjėra janė tė pėrshkruara me qartėsi ( Sure 81: 6). Megjithatė, konteksti me tė cilin ėshtė betuar “Pasha detin e mbushur” dhe 5 ajete vijuese pėrshkruajnė realitetin se tė gjitha ekzistojnė nė botėn tonė, kėtu.

Nė kuptimin gjuhėsor, ka kuptimin e mbiemrit “el mesxhur” ose “ I ndezur flakė” ėshtė kėrkuar me zell. Sipas kuptimit gjuhėsor derivuar prej njė mbiemri ( el mesxhur) ėshtė “Plot me ujė dhe pengim prej shkeljeve (ecjeve) e vazhdueshme sipėr, pranė masave kontinentale.” Kjo ėshtė korrekte, sepse sasia mė e madhe e ujit tė freskėt  sot (77% e ujit tė gjithė Tokės), ėshtė i kurthuar nė formė tė ēarēafėve tė trashė prej akulli nė dy regjionet polare, gjithashtu edhe nė formė tė kapakut tė akullt nė malet e ngritura lartė. Prej kėsaj mase tė madhe tė akullit qė shkrihet, niveli i temperaturės sė atmosferės pėson ndyshime pėr 4-5⁰C mė tė ulėt sipėr mesatares sė tyre. Nė kėtė rast kjo shkrirje mund tė rrisė nivelin e ujit nė ditėt e sotme nė det dhe oqean pėr 100 m, e cila ėshtė e mjaftueshme tė fundosė sot nė mėnyrė tė qartė shumicėn e krahinave tė njerėzve ku jetojnė. Megjithatė, shkencėtarėt e tokės kanė zbuluar se tė gjitha oqeanet dhe detrat ( si Deti i Kuq dhe Deti Arabik) janė fizikisht tė ndezur nė flakė, ndėrsa tė tjerėt ( si Deti Mesdhe, Deti i Zi dhe Deti Kaspik) nuk janė.

Siē thamė mė lartė, mė shumė se 64000 km tė vijave ndarėse tė Detit tė hapur janė deri tani tė vendosura nė harta rreth e rrotull nė detin e hapur, luginave tė ēara. Kėto vija ndarėse tė oqeaneve janė komponuar nė mėnyrė bazike tė gurėve vullkanik bazltik tė cilėt janė derdhur jashtė nė zonat e luginave oqeanike ( nė temperaturė tė ulėt rreth 1000⁰C ose mė shumė).

Ky ndėrtim i vullkaneve oqeanike, me intensitet nė vijat ndarėse tė oqeanit tė hapur, shpėrndahet jashtė lateralisht, duke gjeneruar fenomenin e dyshemes sė detit. Kėto lugina tė ēara janė nė mėnyrė konstante tė mbushura me rrjedhje tė bazaltit tė fresktėt nė rrasa tė reja tė kores oqenaike qė ndėrtohen gradualisht nė tė dyja pjesėt tė luginės. Vullkanėt oqeanik tė hapur vijnė prej ēarjes sė vullkanit, i cili buron prej luginave tė oqeanit tė hapur sisteme tė cilat korja e oqeanit luginizohet dhe pjesa opozite e zonės sė luginės ėshtė e shtyer anash prej burimit tė masave nė qendėr tė luginės nė oqeanin e hapur, duke shkaktuar kshtu zbrazje pėrgjatė kreshtės sė bushtit. Dyshemeja e detit me basalt formon sipėrfaqe tė kores nė oqean ( e cila ėshtė mesatarisht 7 km e trashė), normalisht konsiston prej sekuencave nė vijim ( prej majės e deri nė fund).

0-1km  tė sedimentimuar ( maja)

1 km jasteku i lavės sė bazaltit

5 km truall i gabros prej digave ( fundi)

Fenomenet post-eruptive mund tė vijnė si rezultat prej interakcionit tė ujrave freotike me gurėt e nxehtė tė varrosur duke pėrfshirė:

1.Pranverat e nxehta, tė cilat janė tė formuara ku ujrat freotike janė nė kontakt me magmėn e nxehtė tė kuqe, ndėrsa gurėt e nxehtė janė tė nxehur dhe mineralizuar.

2.Gajzerėt, tė cilėt janė erupcione periodike tė ujit tė vluar ( 200 ^oC ose mė shumė) deri te qarkullimi me ujrat tė sipėrnxehta nė thellėsi tė cilat janė direkt ose nė kontakt me magmėn e nxehtė tė kuqe, ose me gurėt e nxehtė(1000^oC ose mė shumė).

3.Grykė e gazrave, janė gazra qė dalin prej ujit tė avullit tė pasuruar me SO₂, H₂S, HF (sipas rregullit me bollekt).

4.Solfotarėt, janė grykė e gazrave tė pasura me Sulfur i kompozuar me H₂S.

Shumica e aktiviteteve vullkanoike nė fund tė detit dhe oqeaneve kanė qenė gjatė 20-30 milion viteve, megjithatė disa prej tyre kanė mbijetuar nė aktivitetin e tyre pėr 100 milion vjet ose mė shumė (p.sh: Ishujt Kanarie). Gjatė kėsaj periode tė gjatė tė aktivitetit, formimi i koreve tė vullkaneve kanė lėvizur pėr disa qindra kilometra prej cepit tė pllakės konstante. Si pasojė e kėsaj, koret vullkanike janė bėrė tė pasur me trup tė magmės e cila pėrdoret pėr t’i ushqyer ata, prej kėtu kėto kore vullkanike tė lėvizshme janė shuar dhe vdekur. Dyshemeja e tanishme e Oqeanit Paqėsor pėrmban njė numėr tė madh tė pėrmbyturish, kratere vullkanike tė shuara, pėrbri njė numri tė madh tė vullkaneve violentė atkiv tė cilėt formojnė njė unazė tė pėrbashkėt tė quajtur Unaza e Zjarrtė.

Siē thamė mė lartė, ngrihet nė diskutim se tė gjitha detet dhe oqeanet, tė cilat janė momentalisht tė zbuluara, tė pėrhapura me dysheme tė detit fizikisht nė zjarrė (flakėrimi i shkatuar prej aktivitetit vullkanik nė fundin e tyre), ndėrsa detet e mbyllura nuk janė. FlakėrimI nė shtratin e detit ėshtė nė formė tė shumė rrjedhjeve bazaltike tė nxehta dhe nxehje tė tjera magmatike tė mbushura jashtė prej luginave tė ēara  tė litosferės sė Tokės. Kėto ēarje shkojnė prej 10-100 km pėr rreth globit, nė tė gjitha drejtimet nė thellėsi prej 65-150 km, ku i lidhin shtretėrit e deteve me nxehtėsi tė lartė, gjysmė tė shkrirė (astrosfera). Ky ėshtė shkaku qė deti tė jetė njė zjarr nė mėnyrė fizike ( ose nė ngalem tė fundit tė kuq tė nxehtė).

Kėto fakte goditėse tė shumta tė planetit tonė nuk ishin tė njohura deri vonė , rreth viteve 60-70 tė shekullit XX. Pėrmendja e shkoqitur nė Kuran me kėto goditje, por faktet e fshehura thellė tė deteve dhe oqeaneve tona ėshtė njė dėshmi e qartė qė ky Libėr i Famshėm ėshtė fjalė e Krijuesit, ėshtė nė pastėrtinė hyjnore.

Z. R. El Naggar

Pėrktheu: Visar Gashi