Koncepti qė shkencat janė ekskluzivisht produkte tė mendjes perėndimore akoma vazhdon tė mbetet i pacenuar. Nė ēdo kėrkim qė do tė bėnim nė tekstet enciklopedike, pėr sa i pėrket historisė sė shkencės, do ta mbėshteste kėtė koncept. Duke i pėrshkruar faqet e kėtyre librave del qartė qė tė vetmit kontribues tė pėrmendur pėr vlerat e tyre janė evropianėt ose dhe amerikanėt. Ėshtė pothuajse e parėndėsishme tė pėrsėrisėsh ato emra qė i kemi hasur kushedi sa herė mė parė, si: Galileo, Koperniku, Kepler, Beikon, Njutoni, Da Vinci, Benjamin Franklin, etj. Dhe pėrfundimi i pashmangshėm ėshtė se kontribute vėrtet tė rėndėsishme nė zhvillimin e shkencave moderne qė janė dhėnė nga kulturat e tjera janė minimizuar. Shumica e teksteve pėrmendin shumė pak, pėr tė mos thėnė fare, avancimet e sjella nga shkencėtarėt dhe studiues indianė, kinezė dhe nė veēanti ata muslimanė.

Civilizimi perėndimor ka dhėnė kontributin e tij nė zhvillimin e shkencės. Por kėtė e kanė bėrė edhe shumė kultura  tė tjera. Pėr fat tė keq, perėndimorėve u janė dhėnė merita pėr zbulime qė janė bėrė shekuj mė parė nga studiuesit muslimanė. Kėshtu, shumė nga shkencat  bazė  u zbuluan nga joevropianėt. Xhorxh Sarton thotė se mjekėsia perėndimore moderne nuk e pati origjinėn e saj nga Evropa, por ajo lindi nga Orienti islam.

Tė dhėnat nė kėtė seksion qė na japin data, emra dhe tema tė avancimeve perėndimore janė marrė nga tre burime kryesore: “World Book Encyclopedia” (Enciklopedia e librit botėror), “Enciklopedia Britanika” dhe libri 700 faqesh i Isak Asimovit, “Kronologji e shkencės dhe zbulime” Tė dhėnat qė tregojnė pėr arritjet e studiuesve muslimanė janė marrė nga referenca tė ndryshme qė janė shėnuar nė bibliografinė e kėtij libri.

_______________________________________________________________

Ēfarė mėsohet: I pari qė ka pėrmendur njeriun nė fluturim ka qenė Roxher Beikon, i cili vizatoi njė aparat fluturimi. Leonardo da Vinci, gjithashtu, imagjinoi transportin ajror dhe vizatoi disa prototipe.

Ēfarė duhet mėsuar: Ibn Firnas nga Spanja islame shpiku, ndėrtoi dhe provoi njė makinė fluturuese nė vitin 800 (e.r.). R. Beikon lexoi pėr makinat fluturuese nė referencat arabe tė makinės sė Ibn Firnas. Shpikja e kėtij tė fundit ėshtė bėrė 500 vjet para asaj tė Beikonit dhe 700 vjet para shpikjes sė Da Vincit.

Ēfarė mėsohet: Pasqyrat e xhamit u prodhuan pėr herė tė parė nė Venecia nė 1291.

Ēfarė duhet mėsuar: Pasqyrat e xhamit pėrdoreshin nė Spanjėn islame qė nga shek. XI. Venecianėt e mėsuan artin e prodhimit tė xhamit nga artizanėt sirianė gjatė shek. IX-X.

Ēfarė mėsohet: Deri nė shek. XIV i vetmi lloj ore qė gjendej ishte ajo e ujit. Nė 1335, njė orė e madhe mekanike u ndėrtua nė Milano tė Italisė. Kjo ka mundėsi tė ketė qenė ora e parė mekanike.

Ēfarė duhet mėsuar: Njė variacion i tėrė orėsh mekanike u prodhuan nga inxhinierėt muslimanė spanjollė. Kėto ishin tė vogla e tė mėdha dhe kjo dije u pėrcoll nė Evropė me pėrkthimet nė latinisht tė librit islam tė mekanikės. Mė vonė u punuan dhe ingranazhe tė formave tė ndryshme. Njė orė e tillė kishte edhe njė sasi mėrkuri.

Ky tip (me mėrkur) u kopjua menjėherė nga evropianėt gjatė shek. XV. Pėr mė tepėr, gjatė shek. IX Ibn Firnas i Spanjės islame, sipas Will Durant, shpiku njė mjet qė shėrbente si orė dhe i cili tregonte kohėn e saktė. Muslimanėt, gjithashtu, ndėrtuan njė varietet tė tėrė orash tė sakta astronomike qė i pėrdornin gjatė observimeve tė tyre.

Ēfarė mėsohet: Nė shek. XVII, lavjerrėsi u zhbulua nga Galileo gjatė adoleshencės sė tij. Ai vuri re njė shandan qė lėkundej nga era qė po frynte, si rezultat ai shkoi nė shtėpi dhe shpiku lavjerrėsin.

Ēfarė duhet mėsuar: Lavjerrėsi u zbulua nga Ibn Junus el Masri nė shek. X. Ai ishte i pari qė studioi dhe dokumentoi levizjen statike. Vlera e kėsaj nė pėrdorimin e orave u vu nė dukje nga fizikantėt muslimanė gjatė shek. XV.

Ēfarė mėsohet: Tipi lėvizės dhe shtypshkronja u shpik nė perėndim nga Johanes Gutenberg, nė Gjermani gjatė shek XV.

Ēfarė duhet mėsuar: Nė 1454, Gutenberg realizoi shtypshkronjėn mė tė sofistikuar tė mesjetės. Sidoqoftė, tipi metalik lėvizės ishte duke u pėrdorur nė Spanjėn islame prej 100 vitesh dhe Spanja ishte vendi ku u prodhuan mjetet e para perėndimore tė shtypit.

Ēfarė mėsohet: Studimi i shek. XVII i Isak Njutonit mbi lėndėt, dritėn dhe prizmin, formon themelet e shkencės moderne tė optikės.

Ēfarė duhet mėsuar: Nė shek. XI El Hajthem vendosi virtualisht ēdo gjė qė Njutoni avancoi pėr sa i pėrket optikės. Ai e bėri kėtė shekuj mė parė dhe pėr mė tepėr ai konsiderohej nga njė sėrė autoritetesh si themeluesi i optikės. Ekziston njė farė dyshimi qė Njutoni tė jetė influencuar nga ai. El Hajthem ishte fizikanti mė i pėrmendur i mesjetės. Studimet e tij u pėrdorėn nga njė sėrė studiuesish evropianė gjatė shek. XVI - XVII, madje mė shumė se studimet e Njutonit dhe tė Galileos tė mbledhura bashkė.

Ēfarė mėsohet: Isak Njutoni, zbuloi nė shek. XVII se drita e bardhė pėrbėhej nga rreze tė disa ngjyrave tė ndryshme.

Ēfarė duhet mėsuar: Ky zbulim u bė i tėri nga El Hajthem (shek. XI) dhe Kamal Edin (shek. XIV). Njutoni ka merita pėr zbulime origjinale, por ky nuk ishte njeri nga ata.

Ēfarė mėsohet: Koncepti i natyrės sė njėjtė tė materies u prezantua nga Antion Lavosier gjatė shek. XVII. Ai zbuloi qė, edhe nėse materia mund ta ndryshojė formėn apo pamjen, masa e saj mbetet gjithmonė e njėjtė. P.sh.: nėse uji do tė fillojė tė vlojė, derisa tė nxjerrė avull, kripėrat shkrihen nė ujė. Ose nėse druri do tė digjet dhe bėhet hi, masa totale mbetet e pandryshuar.

Ēfarė duhet mėsuar: Parimet e kėtij zbulimi shpjegoheshin shekuj mė parė nga studiuesi i madh i Persisė islame, El Biruni (v. 1050). Lavosier ishte dishepulli i kimistėve dhe fizikanėve muslimanė dhe referohej shpesh nė librat e tyre.

(vazhdon)

Dr. K. Ajram

Shkėputur nga revista "Argumenti"

26.05.2006